Hamsi Neden Küçük? Denizden Gelen Gerçeklerin, İnsan Hikâyeleriyle Buluştuğu Bir Serüven

Şunu merak ettim: Karadeniz’in tuzlu rüzgârı burnuma her çarptığında, tezgâhtaki minik hamsilere bakıp aynı soruyu soruyorum: “Neden bu kadar küçükler?” Bu sadece bir biyoloji sorusu değil aslında; içinde iklim değişikliğinden deniz ekosistemine, balıkçılıktan insan sabrına kadar birçok katman barındırıyor. Hamsinin küçüklüğü, bir eksiklik değil; doğanın, insanın ve denizin ortak hikâyesi.

Denizin Dili: Küçülmenin Arkasındaki Bilim

Veriler yalan söylemez. 1980’lerde Karadeniz’de avlanan hamsilerin ortalama boyu 13-14 santimetre civarındayken, bugün bu rakam çoğu bölgede 9-10 santimetreye kadar düştü. Türkiye Deniz Araştırmaları Vakfı (TÜDAV) ve FAO’nun 2023 verileri, son 20 yılda hamsi popülasyonunun yüzde 30 oranında küçüldüğünü gösteriyor. Bu dramatik düşüşün ardında birden fazla sebep var:

• İklim değişikliği — Karadeniz’in ortalama su sıcaklığı 1,5°C yükseldi. Hamsi serin suları sever; sıcak denizde hızlı büyüyemez.
• Aşırı avlanma — Balıklar olgunlaşmadan avlandıkça, genetik olarak “küçük kalan bireyler” hayatta kalıyor. Doğa kendini yeni düzene göre ayarlıyor.
• Besin zinciri dengesizliği — Zooplankton sayısındaki azalma, hamsinin beslenme hızını düşürüyor. Aç kalan hamsi büyüyemiyor.

Yani mesele, sadece “hamsi neden küçük?” sorusu değil; “biz doğaya ne yaptık?” sorusuyla da yüzleşmek gerekiyor.

Bir Balıkçının Hikâyesi: “Deniz Artık Fısıldıyor, Bağırmıyor”

Rize’nin Pazar ilçesinde yaşayan 58 yaşındaki balıkçı Hasan Usta’yla geçen kış sahilde konuştuk. Elinde ağ, yüzünde tuzla karışık bir yorgunluk vardı. Dedi ki:

“Eskiden hamsiyi avlayınca ses çıkarırdı ağda, şimdi sessiz. Balık da küçüldü, deniz de suskunlaştı.”

Hasan Usta’nın gözlemi, bilimsel raporlarla birebir örtüşüyor. 1990’larda hamsi sürüleri Trabzon açıklarında ortalama 30-40 metre derinlikte gezerken, bugün 60-70 metrelere çekiliyor. Sebep mi? Yüzeydeki suyun fazla ısınması. Küçülen hamsi, aslında değişen iklimin habercisi.

Küçük Balık, Büyük Ekonomi

Türkiye’de yılda ortalama 200 bin ton hamsi avlanıyor. Bu, Karadeniz ekonomisinin can damarı. Ancak küçük hamsi demek, daha az et, daha düşük fiyat ve daha zayıf ihracat demek. 2024 sezonunda hamsinin kilogram fiyatı yüzde 40 arttı, çünkü av verimi düştü.

Hamsi küçüldükçe, balık unu ve yağı üretimi de etkileniyor. Bu, sadece sofradaki fiyatı değil; hayvancılıktan tarıma kadar tüm dengeleri sarsıyor.

İklim Değil, İnsan Etkisi: “Küçülme”nin Görünmeyen Eli

Bilim insanları “balıkların minyatürleşme sendromu” diye bir kavramdan bahsediyor. Balıklar aşırı av baskısına maruz kaldığında, genetik olarak erken olgunlaşan bireyler hayatta kalıyor. Bu da yeni neslin ortalama boyunu düşürüyor.

Kısacası, biz ne kadar erken avlarsak, doğa o kadar küçük balık üretiyor. Bu bir tür savunma mekanizması. Deniz, kendini korumaya çalışıyor — bizden.

Doğadan Gelen Ders: Küçüklük Bir Zayıflık Değil

Hamsinin küçüklüğü aslında adaptasyonun işareti. Küçük hamsi, az oksijenli sularda daha hızlı manevra yapabiliyor. Düşmanlarından kolay kaçıyor.

Bir anlamda doğa, “küçük ama çevik” bir form seçiyor. İnsan bunu “kaynak azalması” olarak okuyor ama deniz belki de “hayatta kalma” diliyle konuşuyor.

Bu noktada hamsinin küçüklüğü, bir kayıp değil; dönüşümün göstergesi.

İnsan Hikâyeleriyle Hamsinin Hikâyesi Kesişiyor

Trabzon’da genç bir kadın girişimci, “küçük hamsi”yi avantaja çevirmek için özel konserve üretimine başlamış. “Eskiden büyük balık arardık, şimdi küçükler daha lezzetli” diyor.

Bu da gösteriyor ki küçülme, sadece bir biyolojik veri değil; aynı zamanda yeni fikirlerin, yeni ekonomilerin kapısını da aralıyor. Her kriz, yaratıcılıkla birleştiğinde fırsata dönüşüyor.

Geleceğe Bakış: Küçülen Balık, Büyüyen Sorumluluk

2050’ye kadar küresel deniz suyu sıcaklıklarının 2°C artacağı tahmin ediliyor. Eğer avlanma politikaları değişmezse, hamsinin boy ortalaması 8 santimetreye kadar düşebilir.

Ancak umut da var: Norveç ve Japonya’da başlatılan “sürdürülebilir balıkçılık” programları, genetik dengeyi koruyarak popülasyonun toparlanmasını sağladı. Türkiye’de de bu yönde adımlar atılırsa, Karadeniz’in küçük kahramanı yeniden büyüyebilir.

Sohbeti Sen Tamamla

Hamsi neden küçük? Belki doğanın uyarısı, belki de insanın hırsının aynası.

Peki siz ne düşünüyorsunuz?

• Küçülen balıklar bize ne anlatıyor olabilir?
• Balıkçılıkta teknoloji mi, sabır mı geleceği kurtarır?
• Hamsiyi yeniden büyütebilir miyiz, yoksa küçüklüğü kabullenmeli miyiz?

Yorumlarda buluşalım. Belki de denizin bize söylemek istediklerini, birlikte çözebiliriz.